Երևանն ունի իր «քարե անձնագիրը», որը ցուցադրված է Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում. քաղաքի սկզբնավորումն ավետող բազալտի հնամյա քարի վրա փորագրված է. «Այս ամրոցը հոյակապ կառուցեցի»: Երևանի տարածքում գտնվող Էրեբունի ամրոցի ավերակները դեռևս պահել են այդ «հոյակապության» հետքերը:Հին Երևանի մասին պատկերացում ենք կազմում ոչ միայն հայ հեղինակների աշխատություններից (Եր. Շահազիզ «Հին Երևան», Թ. Հակոբյան «Երևանի պատմություն») այլև եվրոպացի ճանապարհորդների գրքերից:Երևանի հնամյա պատմությունը, Արարատյան դաշտում և բիբլիական Արարատ լեռանը մոտ գտնվելու փաստը հիմք են հանդիսացել, որպեսզի Երևան այցելեն շատ ճանապարհորդներ: Ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Բատիստ Տավերնիեն, 1632-1662թթ. ընթացքում վեց անգամ լինելով Հայաստանում, գրել է, որ «Երևանը բնակեցված է բացառապես հայերով», գծել է քաղաքի հատակագիծը և նկարագրել Երևանը, իբրև երկու-երեք հարկանի տներով կառուցապատված և պարտեզներով ու խաղողի այգիներով շրջապատված մի գողտրիկ քաղաք:Երևանը մանրամասն նկարագրել է նաև 1673 թ պարսից արքունի ակնագործ, ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենը: Հետաքրքիր է Շարդենի` Երևանի հայտնի անառիկ բերդի նկարագիրը` «Երևանում գտնված բերդը կարող է ինքնըստինքյան քաղաք համարվել, այն ձվաձև է, չորս հազար քայլ շրջագծով և իր մեջ ունի 8 հարյուր տուն»:Նրա այցից 6 տարի անց քաղաքն ավերվել է կործանիչ երկրաշարժից: 17 դարում Երևան այցելած ճանապարհորդները նկարագրում է են Հրազդանի կիրճը , Երևանի բերդը, երկու մեծ եկեղեցի, քաղաքի շուկան:
1812թ. դիվանագետ Ֆրեյգանը գրել է. «Բերդը գերազանց կառույց է, որը կարելի է պաշարել, բայց անհնար է գրավել»:
Անգլիացի ճանապարհորդ, աշխարահագրագետ Հենրի Լինչը երկու անգամ` 1893 և 1898 թվականներին եղել է Հայաստանում, և իր տպավորություններն ամփոփել ակնարկների «Հայաստան» գրքում: Անգլիացի ազնվականը յուրահատուկ ջերմությամբ է նկարագրում Երևանը. «Կանաչի մեջ թաղված քաղաք, այգիների քաղաք, որտեղ Հրազդան գետից և Կրկբուլախի աղբյուրներից սնվող բազմաթիիվ ջրանցքների շնորհիվ վաղ գարնանից մինչև ուշ աշուն կանաչի կատարյալ թարմություն է բուրում»: Գեղեցիկ բնությունից բացի, Լինչին ապշեցրել և հիացրել է քաղաքի կազմակերպված դպրոցական համակարգը, որը հեղինակը կապում է 5-րդ դարից ավանդված գրական մշակույթի հետ:
Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Երևանը դարձավ Հայաստանի առաջին հանրապետության մայրաքաղաքը (1918-1920թթ.): 1920թ. նոյեմբերի 29-ին բոլշևիկյան 11-րդ կարմիր բանակը նվաճեց Հայաստանը, և 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին երկիրն անցավ Խորհրդային իշխանության ներքո:
Հնամյա քաղաք և նոր մայրաքաղաք Երևանի համար նոր ժամանակներ սկսվեցին: 1924 թվականին կառավարությունը հաստատեց Երևանի նոր հատակագիծը: Հանճարեղ ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանի նախագծած հատակագծում հաշվի էր առնված քաղաքաշինության եվրոպական փորձը, և ելնում էր այն հայեցակարգից, որ մայրաքաղաքը պետք է ունենա բացառապես նոր ու ինքնատիպ նկարագիր` ժամանակակից քաղաքին հատուկ բոլոր հատկանիշներով և ազգային ճարտարապետության ավանդույթների պարտադիր կիրառմամբ:
Մայրաքաղաքը սկսեց արագ ընդարձակվել. ընդամենը հիսուն տարվա ընթացքում երեսուն հազարանոց բնակչությամբ փոքր գավառական քաղաքից վերածվեց մեկ միլիոնից ավելի բնակիչ ունեցող մշակութային, քաղաքական և արդյունաբերական կենտրոնի:
Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանը 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին անկախ հռչակվեց, և Երևանը պահպանեց մայրաքաղաքի կարգավիճակը:
Անկախությունը ձեռք բերվեց շատ թանկ գնով. Շիրակի և Լոռվա մարզում 1988թ. դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժը խլեց ավելի քան 25.000 կյանք, 1990-1994թթ.-ի Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը կործանեց հազարավոր կյանքեր: Երկիրն էներգետիկ ճգնաժամ ապրեց, շարունակական շրջափակումները համարյա քայքայեցին երկիրը` Երևանը գցելով տևական քաոսի մեջ:
Դաժան փորձություն անցած մայրաքաղաքն այժմ վերականգնման ճանապարհին է և շարունակում է մնալ կրթության, գիտության, տեխնոլոգիաների, մշակույթի և առևտրի կենտրոն: Երևանը անընդհատ ենթարկվում է խոշոր փոփոխությունների: Նոր ճանապարհների, ռեստորանների, խանութների և բնակելի տարածքների կառուցմամբ հնամենի քաղաքը նոր դեմք է ստացել` կրկին դառնալով աշխարհով մեկ սփռված տասը միլիոն հայ ազգի սիրտն ու ոգին:
2008թ. նշվեց Երևանի հիմնադրման 2790-րդ տարեդարձը: Ներկայում Երևանի քաղաքապետարանի ենթակայությամբ գործում են 19 գրադարան, 5 թանգարան (այդ թվում`Երևան քաղաքի պատմության թանգարանը), արվեստի ու երաժշտական 25 դպրոց, «Երևան» փողային նվագախումբը և երեք թատրոն` Հրաչյա Ղափլանյանի անվան դրամատիկական, Պատանի հանդիսատեսի և «Մհեր Մկրտչյան» արտիստական թատրոնները: Երևան քաղաքի պատմության թանգարանում պահվում են տարբեր ժամանակաշրջաններում քաղաքի կյանքն ու պատմությունը, նյութական ու հոգևոր մշակույթը վկայող 87 հազար նմուշ: Ու ներկայացվում է հայոց մայրաքաղաքի հինավուրց ու նոր պատմությունը: Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաքն ունի իր դրոշը, զինանշանն ու օրհներգը:
*Երևան անվան նշանակությունը
Մ.թ.ա. 7-րդ դարում Կարմիր բլուրում կառուցվել է Թեյշեբաինի ամրոցը, որը մ.թ.ա. 6-րդ դարում կործանել են սկյութներըը և մեդիացիները: Վանի քարաժայռիվրա փորագրված Խորխոռյան տարեգրության մեջ, որը 1828 թվականին հայտնաբերել է արևելագետ Ֆ. Շուլցը, ընթերցվում է նաև էրեբունի տեղանունը։ Հայ մատենագիրները Երևանի անվան ծագումը երկար ժամանակ կապել են Նոյյան տապանի աստվածաշնչյան ավանդության հետ, իբրև երբ Նոյի տապանը կանգ է առել Արարատի գագաթին, և Նոյը, ջրհեղեղից հետո տեսնելով առաջին ցամաքը, որն ապագա Երևանի կառուցման վայրն էր, գոչել է՝ երևա՜ց (այստեղից էլ՝ «Երևան» անվանումը)։ Առավել տարածված է այն տեսակետը, որ «Երևան» անունը կապված է երեբունի բերդաքաղաքի անվան հետ։ Սակայն կան նաև այլ տեսակետներ. դրանցից մեկի համաձայն՝ հիմնադրված նոր բնակավայրի անվանակոչման համար Արգիշտի Ա-ն կամ օգտագործել է տարածքում եղած ու նրան հայտնի հնագույն այլ բնակավայրի անուն, կամ կոչել է «երի» կամ «արի» ցեղի (երկրի) անունով։ Հայկական լեռնաշխարհից ու շրջակա տարածքներից հեռացած հնդեվրոպացիների նախնիները՝ արիական ցեղերը, հիշում են իրենց՝ արի ցեղին պատկանելու փաստը և գրավոր աղբյուրներում նշում են այդ մասին (հնդկական վեդաներ, Իրանում«Ավեստա», պարսից Դարեհ Ա-ի Բեհիսթունյան արձանագրություն)։
*Երևանը որպես գավառական քաղաք
1826 թվականին սկսված ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ ձեռնարկվել է երրորդ արշավանքը Երևան՝ գեներալ Իվան Պասկևիչի գլխավորությամբ։ 1827թվականի հոկտեմբեր 1 գեներալ Աֆանասի Կրասովսկու զորքերը հայ կամավորականների աջակցությամբ գրավել են քաղաքը։ 1828 թվականի փետրվարի 10 կնքված պայմանագրով՝ Երևանի և Նախիջևանի խանություններն անցել են Ռուսաստանին: Երևանը դարձել է Հայկական մարզի կենտրոնը։ Քաղաքի կառավարչությունն ունեցել է 2 բաժին՝ ոստիկանական և դատական։ Կառավարմանը մասնակցել են գանձապետը, թաղամասերի ավագները, ցածրաստիճան այլ պաշտոնյաններ։ 1840թվականին Հայկական մարզի վերացմամբ Երևանի գավառը ներառվել է Վրացա-Իմերեթյան նահանգի մեջ, և Երևանը վերածվել է գավառական քաղաքի։ 1849թվականին կազմվել է Երևանի նահանգը՝ Երևան կենտրոնով։ 1874 թվականին, վարչական նոր փոփոխության հետևանքով, նահանգը բաժանվել է գավառների, որոնցից մեկը Երևանի գավառն էր։
*Երևանը որպես մայրաքաղաք
1918 թվականի մայիսի 22-28-ին հայկական զորքերի հետ Սարդարապատի մոտ պարտության են մատնել թուրքական բանակին, որը նահանջել է՝ չկարողանալով մտնել Երևան։ 1918 թվականի հուլիսին Երևան է տեղափոխվել նույն թվականի մայիսի 28-ին Թիֆլիսում հռչակված Հայաստանի Հանրապետության Կառավարությունը։ Երևանը դարձել է Հայաստանի առաջին հանրապետության մայրաքաղաքը։ 1920-1991 թվականներին Երևանը Հայկական ԽՍՀ մայրաքաղաքն էր։ Խորհրդական իշխանության տարիներին Երևանը կառավարել է ժողովրդական պատգամավորների քաղաքային խորհուրդը։ Հայրենական մեծ պատերազմից (1941-1945) հետո Երևանում բացվել են նոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ, հանրակրթական, բարձրագույն և մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ, գիտական հիմնարկներ, գրադարաններ, կինոթատրոններ, հրատարակչություններ, եկեղեցիներ, մշակութային այլ օջախներ, ստեղծվել է ռադիոհեռուստատեսային լայն ցանց։ Երևանը դարձել է Այսրկովկասի ու Առաջավոր Ասիայի արդյունաբերական խոշոր կենտրոններից։ 1991 թվականից Երևանը ՀՀ մայրաքաղաքն է։ 1995 թվականի հուլիսի 5-ին ընդունված ՀՀ Սահմանադրության 13-րդ հոդվածով ամրագրվել է Երևանի՝ ՀՀ մայրաքաղաքի իրավական կարգավիճակը։
* Ինչպես են նկարագրել եվրոպացի ճանապարհորդները
Երևան, քաղաք Հայաստանի արևմուտքում՝ Հրազդան գետի երկու ափերին։ Հանդիսանում է պետության մայրաքաղաքն ու խոշորագույն բնակավայրը, վարչաքաղաքական, տնտեսական կենտրոնը: Համաձայն Հայաստանի պաշտոնական տեղեկատվության՝ 2014 թվականի հունվարի մեկի դրությամբ ունի 1.068.000 բնակիչ։
Համաձայն տարածված տեսակետի՝ Երևանը հիմնադրել է Վանի թագավորության արքա Արգիշտի Ա-ն մ. թ. ա. 8-րդ դարում Էրեբունի անվամբ: 2018 թվականին Երևանը կդառնա 2800 տարեկան։ Բնակավայրի տարածքում հայտնաբերվել են ավելի հին քաղաքների ու ավանների ավերակներ, ինչպիսին են Թեյշեբաինին, Շենգավիթը, որոնք ունեն ավելի հին թվագրում: Քաղաքի տեղանվան ծագման հետ կապված կան շատ վարկածներ, մասնավորապես, ըստ ժողովրդական ավանդության, Երևանը կապվում է Նոյի անվան հետ, իբր Նոյն է այդպես կոչել առաջին ջրհեղեղից հետո երևացող ցամաքը: Միջնադարում քաղաքը ընդգրկված է եղել Մեծ ՀայքիԱյրարատ նահանգի Կոտայք գավառի սահմաններում:
* Հայ նկարիչները և Երևանը